Çevresel Determinizm Üzerine Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme: İbn-i Haldun ve Montesquieu

Özet

İnsanlık tarihi boyunca doğal çevre ve insan iç içe olmuştur. Doğa ile etkileşime giren insanlar doğal çevre ve onu oluşturan unsurlardan etkilenmişlerdir. Bu noktada doğal çevre, insanların ve toplumun belirleyicisi hükmündedir. İnsan ve toplum belirleyiciliğinde önemli bir yeri olan çevresel determinizm günümüze kadar birçok düşünür tarafından ele alınmıştır. Bu makalede ise çevresel determinizm çerçevesinde, İbn Haldun’un, beşerî coğrafyanın birey ve toplum davranışları üzerindeki etkisine dair teorisi ve Montesquieu’nün coğrafya ve buna bağlı değişkenlik gösteren yasa koyucuların ortaya koyduğu yasalar ve bunların topluma etkileri üzerine iklim teorisi, çevresel determinizm konusu merkezinde karşılaştırmalı analiz yöntemi kullanılarak iki ana başlık altında ele alınmaya çalışılmıştır. XIV. yüzyılda yaşamış sosyolojinin temelini oluşturan İbn Haldun Asabiyet ve Umran ilmi teorisi temelinde devletin ve toplumun oluşum sürecini ele almaktadır. XVIII. yüzyıl aydınlanma dönemi düşünürlerinden olan Montesquieu ise bireylerin beraber yaşamalarını sağlayacak yasaların gerekliliğinden bahsetmektedir. Yasanın, toplum düzeni için gerekli olduğundan ve her toplumun kendine ait karakter özellikleri, coğrafyası, ahlakı, yönetim şekli gibi farklılıklardan etkilenerek ortaya çıktığını ifade etmektedir. Bu çalışmadaki asıl amaç farklı zamanda ve toplumsal çevrede yaşamalarından hareketle İbn Haldun ve Montesquieu’nun iklimi, siyasal ve toplumsal hayatı ele alış şekillerini yaşamış oldukları dönemsel farklılıklar dikkate alınarak karşılaştırmaktır. Bu karşılaştırma doğal çevre, birey ve toplumsal değerler temelinde ele alınmaktadır. Bu bağlamda farklı dönemlerde ele aldıkları çevresel determinizm anlayışının ortak ve varsa farklı yönlerini karşılaştırmak adına ‘‘Mukaddime’’ ve ‘‘Kanunların Ruhu” adlı eserler coğrafi bakış açısı ile incelenmiştir. Bu çalışmanın sayıltısı beşerî coğrafyanın kamu düzeninde, toplumda ve yönetimdeki egemenliğinin zaman ve yaşanılan yer fark etmeksizin mutlak surette toplumları etkilemesidir. Bununla birlikte birçok anlayışın temelini oluşturması noktasında önemli bir yere sahiptir